چه موقع مهریه قابل مطالبه نیست؟ بررسی قوانین و رویه دادگاهها
مهریه از مهمترین حقوق مالی زن در عقد نکاح است و یکی از ستونهای اصلی حقوق خانواده در فقه اسلامی و قانون مدنی ایران به شمار میآید. با این حال، برخلاف تصور عموم، مهریه همیشه قابل مطالبه نیست و در برخی شرایط، زن از حق دریافت آن محروم میشود یا امکان اجرای آن وجود ندارد. این مسئله هم در فقه اسلامی و هم در رویه قضایی دادگاهها مورد بحث دقیق و پیچیدهای قرار گرفته است.
در سالهای اخیر، با تغییرات در رویههای قضایی و تصویب مقررات جدید درباره مهریه عندالاستطاعه، تقسیط مهریه، ممنوعالخروجی و زندان مهریه، شرایط وصول آن دگرگون شده است. این مقاله بهطور کامل بررسی میکند که چه زمانی مهریه قابل مطالبه نیست، در چه مواردی زن از این حق محروم میشود و چگونه دادگاهها با این پروندهها برخورد میکنند.
مفهوم مهریه از دید قانون و فقه
مطابق ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی، به محض وقوع عقد نکاح، زن مالک مهریه میشود و میتواند هر نوع تصرفی در آن داشته باشد. در فقه اسلامی نیز مهریه نوعی حق مالی قطعی برای زن محسوب میشود که با انعقاد عقد، به ذمه شوهر تعلق میگیرد. اما تحقق این حق منوط به دو شرط است: صحت عقد و امکان اجرای آن.
در صورتی که عقد باطل یا فسخ شود، یا زن برخی تعهدات خود را انجام ندهد، ممکن است حق مطالبه مهریه از بین برود. از سوی دیگر، برخی از شرایط قانونی نیز وجود دارد که موجب تعلیق یا محدودیت در مطالبه مهریه میشود.
مواردی که مهریه از نظر فقهی و قانونی قابل مطالبه نیست
۱. بطلان یا فسخ عقد نکاح
اگر عقد نکاح به دلیل وجود موانع شرعی یا قانونی (مانند محرم بودن زن و شوهر، اشتباه در هویت، یا فقدان قصد واقعی در عقد) باطل اعلام شود، اساساً عقدی در کار نبوده و بنابراین مهریه نیز قابل مطالبه نیست. در این حالت، زن مستحق مهریه نخواهد بود مگر اینکه نزدیکی واقع شده باشد. در چنین حالتی طبق فقه اسلامی، زن تنها مستحق مهریهالمثل است، نه مهریهای که در عقد ذکر شده است.
۲. فسخ نکاح قبل از نزدیکی
بر اساس ماده ۱۰۹۲ قانون مدنی، هرگاه شوهر پیش از نزدیکی، نکاح را فسخ کند، زن فقط مستحق نصف مهریه است و اگر هیچ نزدیکی صورت نگرفته باشد، زن حق مطالبه کل مهریه را ندارد. فسخ میتواند به دلایلی چون عیب، تدلیس یا شرایط خاص صورت گیرد. بنابراین در صورت فسخ عقد پیش از وقوع رابطه زناشویی، مهریه بهصورت کامل قابل مطالبه نیست.
۳. بذل مهریه از سوی زن (بخشیدن مهریه)
در طلاق خلع یا مبارات، زن میتواند تمام یا بخشی از مهریه خود را در مقابل طلاق فوری ببخشد. به محض وقوع بخشش (ابراء)، مهریه دیگر قابل مطالبه نخواهد بود، مگر اینکه زن در مدت عده از بذل خود رجوع کند. در این صورت، مهریه مجدداً به ذمه شوهر برمیگردد.
این بخش از قانون در دعاوی خانوادگی بسیار اهمیت دارد، زیرا بسیاری از زنان برای تسریع در طلاق حاضر میشوند از حق مهریه صرفنظر کنند، اما بعداً به دنبال بازپسگیری آن هستند. دادگاهها معمولاً اگر اقرار به بخشش قطعی شده باشد، اجازه رجوع به مهریه را نمیدهند.
۴. اثبات پرداخت مهریه توسط مرد
اگر شوهر بتواند با مدارک معتبر (مثل رسید بانکی، سند رسمی یا شهادت معتبر) ثابت کند که مهریه را پرداخت کرده است، زن دیگر نمیتواند مجدداً آن را مطالبه کند. این مورد یکی از رایجترین دلایل رد دعاوی مهریه در دادگاههاست.
۵. مهریه عندالاستطاعه (مشروط به توان مالی مرد)
در عقدنامههای جدید، اغلب مهریه به صورت عندالاستطاعه تعیین میشود، به این معنا که مرد تنها در صورت داشتن توان مالی ملزم به پرداخت مهریه است. در این حالت، زن برای مطالبه مهریه باید در دادگاه ثابت کند که شوهر توانایی پرداخت را دارد؛ در غیر این صورت، دادگاه دعوای او را رد میکند یا تا زمان اثبات استطاعت مالی، حکم اجرا نمیشود.
این شرط به عنوان یکی از مهمترین تحولات قانونی در دهه اخیر شناخته میشود که هدف آن جلوگیری از حبس بدهکاران مهریه و فشار مالی بیش از حد بر مردان است.
۶. عدم ثبت ازدواج یا اثباتنشدن عقد شرعی
در صورتی که ازدواج به صورت شرعی ولی بدون ثبت رسمی در دفاتر ازدواج انجام شده باشد، مطالبه مهریه بسیار دشوار میشود. در چنین مواردی، زن باید ابتدا وجود عقد نکاح را اثبات کند تا بتواند نسبت به مهریه ادعا داشته باشد. اگر مدارک کافی (مثل شهادت شهود یا سند عادی) وجود نداشته باشد، دادگاه ممکن است دعوا را رد کند.
۷. طلاق قبل از نزدیکی در نکاح دائم
مطابق ماده ۱۰۹۲ قانون مدنی، اگر طلاق قبل از نزدیکی واقع شود، زن تنها نصف مهریه را مستحق است و مابقی از بین میرود. این قاعده در تمام عقود دائم صادق است و در صورت وقوع نزدیکی حتی یکبار، زن مستحق کل مهریه میشود.
۸. اثبات فریب در ازدواج یا تدلیس از سوی زن
اگر شوهر بتواند در دادگاه اثبات کند که زن در هنگام عقد، با پنهان کردن عیب یا فریب عمدی موجب ازدواج شده است، عقد قابل فسخ است و در صورت فسخ قبل از نزدیکی، مهریهای به زن تعلق نمیگیرد. حتی در صورت نزدیکی، ممکن است زن تنها مستحق مهریهالمثل باشد.
۹. فوت زن پیش از نزدیکی
اگر زن پیش از وقوع رابطه زناشویی فوت کند، طبق نظر بیشتر فقهای امامیه و رویه قضایی، تمام مهریه به او تعلق میگیرد چون با عقد، مالک آن شده است؛ اما در برخی دیدگاههای فقهی سنتی، در صورت تعیین مهرالمسمی و فوت قبل از دخول، پرداخت مهریه محل اختلاف است. با این حال، قانون مدنی ایران به نفع زن رأی داده و در این حالت مهریه را قابل مطالبه میداند، بنابراین تنها در صورت بطلان عقد، این حق از بین میرود.
رویه دادگاهها در دعاوی غیرقابل مطالبه بودن مهریه
دادگاههای خانواده معمولاً با دقت ویژهای به دعاوی مربوط به مهریه رسیدگی میکنند، زیرا این حق به عنوان ضمانت مالی و امنیت اقتصادی زن شناخته میشود. با این حال، در مواردی که مرد بتواند یکی از شرایط فوق را اثبات کند، دادگاه حکم به رد دعوای مهریه یا عدم قابلیت اجرا میدهد.
در سالهای اخیر، بهویژه پس از تصویب بخشنامههای قوه قضائیه در خصوص حبسزدایی از بدهکاران مهریه، بسیاری از دادگاهها ترجیح میدهند ابتدا توان مالی مرد را بررسی کنند و در صورت اثبات عدم توانایی، از صدور حکم جلب یا حبس خودداری نمایند. این موضوع باعث شده است تا رویهها از حالت مطلق به سمت تعدیل و انعطاف در اجرای مهریه حرکت کنند.
دیدگاه فقهی درباره موارد سقوط مهریه
فقه اسلامی با دقت زیادی حق زن در مهریه را تبیین کرده است. از دیدگاه فقهای امامیه، مهریه تنها در سه حالت اصلی از بین میرود:
۱. بطلان عقد یا نکاح فاسد.
۲. ابراء یا بخشش مهریه از سوی زن.
۳. فسخ عقد قبل از دخول.
در سایر موارد، حتی اگر زن ناشزه باشد یا از تمکین خودداری کند، اصل مالکیت او بر مهریه باقی میماند، هرچند حق نفقه را از دست میدهد. این موضوع یکی از تفاوتهای بنیادین بین حقوق زن در مهریه و نفقه است.
آیا مهریه زن ناشزه قابل مطالبه است؟
بله. نشوز یا عدم تمکین باعث از بین رفتن نفقه میشود، نه مهریه. زن همچنان میتواند مهریه را مطالبه کند.
اگر زن بخشش مهریه را پشیمان شود، میتواند پس بگیرد؟
تنها در صورتی که طلاق خلع بوده و زن در زمان عده رجوع کرده باشد، امکان بازپسگیری وجود دارد.
آیا میتوان مهریه را به نرخ روز محاسبه کرد؟
بله. طبق قانون، مهریه بر اساس نرخ تورم سال پرداخت محاسبه میشود و دادگاه آن را به نرخ روز تعیین میکند.
مهریه حق مسلم زن در عقد نکاح است، اما شرایطی وجود دارد که این حق قابل مطالبه نیست یا محدود میشود. بطلان عقد، فسخ قبل از نزدیکی، اثبات پرداخت، بخشش مهریه و شرط استطاعت مالی از جمله مهمترین عواملی هستند که مانع از دریافت مهریه میشوند. در رویه فعلی دادگاهها نیز تلاش بر این است که ضمن حمایت از حقوق زنان، از صدور احکام سنگین و غیرواقعی علیه مردان جلوگیری شود.
در نهایت، بهترین راه برای جلوگیری از اختلافات مربوط به مهریه، تعیین مهریه منطقی و آگاهانه در زمان عقد و آشنایی کامل با حقوق قانونی است تا هیچیک از طرفین در آینده دچار مشکل نشوند.
مهریه در قانون ایران حق مالی زن است، اما در شرایطی قابل مطالبه نیست. از جمله مواردی که مهریه قابلیت اجرا ندارد، میتوان به عقد نکاح باطل، وجود توافق صریح برای بخشش مهریه، اجرای شرایط خاص در عقدنامه یا انقضای مدت قانونی مشخص اشاره کرد. همچنین اگر زن پس از عقد از حقوق قانونی خود صرفنظر کرده باشد، دادگاه ممکن است امکان مطالبه مهریه را محدود کند.
در موضوعاتی مانند عدم قابلیت مطالبه مهریه، آگاهی از جزئیات قانونی و استثناهای موجود بسیار اهمیت دارد. همراهی یک وکیل در خدابنده که تجربه رسیدگی به چنین پروندههایی را داشته باشد، میتواند مسیر حقوقی را برای طرفین روشن کند. این وکیل با بررسی وضعیت مالی، نوع مهریه، شرایط ضمن عقد و دلایلی که ممکن است مانع مطالبه شود، راهکارهای عملی و قابل استناد ارائه میدهد تا هر تصمیمی بر پایه قانون و مدارک معتبر اتخاذ شود.
در همین راستا، در مناطقی مانند خرمدره نیز نقش یک وکیل در خرمدره در ساماندهی پروندههای مرتبط با مهریه بسیار اثرگذار است. آشنایی وکیل با سلیقه قضات، نحوه رسیدگی شعب و شیوه ارائه مستندات در این حوزه باعث میشود روند پرونده منظمتر پیش برود. حضور وکیل متخصص کمک میکند تا حقوق هیچیک از طرفین نادیده گرفته نشود و رأی نهایی دادگاه بر اساس واقعیات پرونده و اصول عدالت صادر گردد.
